نشریه خردنامه صدرا
پیاپی 43 (بهار 1385)

موضوع این همایش همانطور که اعلام شده سیاست مدن، یا به تعبیر روز همان سیاست، در حکمت متعالیه یعنی در نظر ملاصدرا است. من در اینجا در مقام بحث از سیاست در فلسفه ملاصدرا نیستم و این کار را این علما و فضلا در این همایش انجام خواهند داد و امیدواریم که بعدها هم به صورتهای دیگری این تحقیقات ادامه پیدا کند. سخن من در اینجا در واقع فتح بابی است برای این بحث، چیزی است که ما و همه کسانی را که به فلسفه مشغولند وادار می سازد که در این باره بحث بکنند و به تحقیق بپردازند. می دانیم که در طی قرنها عمر فلسفه، این مباحث وجود داشته و حتی اگر به عمق تاریخ فلسفه توجه کنیم می بینیم که به آنها عمل می شده و میداندار عرصه اجتماعات هم بوده اند. این مباحث بعدها بدلایلی در یونان و بعد از یونان بصورت بحثهای دانشگاهی (آکادمیک) و علمی دنبال شده است.

اخلاق ناصری را خواجه طوسی هنگامی نوشته که در قلاع اسماعیلیه بسر می برده و بدرخواست ناصرالدین عبدالرحیم محتشم قهستان این کتاب را تالیف کرده است حاوی: اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن. و بنظر قاصر بنده در گستره فرهنگ اسلامی کتابی در حکمت عملی باین جامعیت و باین دقت تالیف نشده است.
محقق طوسی همان دقتی را که در کتب علمی بکار می برده مثلا در تحریر اقلیدس مجسطی یا در منطق یا در فلسفه های نظری در مسایل حکمت عملی هم، همان دقت نظر را داشته و چقدر بجاست که این کتاب به عنوان متن درسی در رشته های فلسفه و الهیات تدریس بشود.

گاهی بحثهای فلسفه سیاسی را از دیدگاه سیاست یا از دیدگاه های مختلف بررسی می کنند و گاهی هم باید این سیاست مدن از یک دید الهی که مثلا حکمت متعالیه یک نمونه عالی و متعالیه از آن است مورد بررسی قرار بگیرد. ببینیم از این دیدگاه سیاست مدن چه معنایی دارد. اصلا بحث درباره سیاست مدن همیشه یک بحث بسیار مهم برای فلاسفه بوده و این را باید افتخاری برای فلسفه دانست. واقعا که فلسفه به یک اصل اصیل در زندگی انسان در طول تاریخ فلسفه توجه داشته و آن سیاست مدن است. بزرگترین فلاسفه به این بحث پرداخته اند بلکه بحث های اساسی خودشان را به بحث درباره سیاست مدن اختصاص داده اند این یکی از افتخارات فلسفه است.
گاهی بحثهای فلسفه سیاسی را از دیدگاه سیاست یا از دیدگاه های مختلف بررسی می کنند و گاهی هم باید این سیاست مدن از یک دید الهی که مثلا حکمت متعالیه یک نمونه عالی و متعالیه از آن است مورد بررسی قرار بگیرد. ببینیم از این دیدگاه سیاست مدن چه معنایی دارد. اصلا بحث درباره سیاست مدن همیشه یک بحث بسیار مهم برای فلاسفه بوده و این را باید افتخاری برای فلسفه دانست. واقعا که فلسفه به یک اصل اصیل در زندگی انسان در طول تاریخ فلسفه توجه داشته و آن سیاست مدن است. بزرگترین فلاسفه به این بحث پرداخته اند بلکه بحث های اساسی خودشان را به بحث درباره سیاست مدن اختصاص داده اند این یکی از افتخارات فلسفه است.

آنچه که می خواهیم در اینجا مطرح بکنم این است که ما چه ضرورت دارد یک اندیشه سیاسی داشته باشیم که مبتنی بر دیدگاه صدرایی باشد. خوب در این عبارت این نهفته است که ما از به بعد باید کارهای بیشتری انجام دهیم تا اندیشه سیاسی صدرایی را باور کنیم و مطرح کنیم. آنچه که مهم است این است که ببینیم آن اندیشه های سیاسی که برای جامعه ما بعنوان مبنای تفکر سیاسی ما قرار گرفته است چه مبانی ای دارند و آیا این مبانی نقد ناپذیرند یا اگر نقدپذیر هم هستند آیا تناسب با جامعه ما دارند یا ندارند.

پرسش از رهاورد فلسفی صدرالمتالهین شیرازی و اصالت اندیشه فلسفی وی، از آغاز شهرت او مطرح شده است. داوری در تعیین معرفتی فلسفه صدرا، مسبوق و منوط به شناخت اضلاع روش شناختی حکمت متعالیه است. همانگونه که اساسا نقد و فهم سیستمی نگر فلسفه صدرا در ترازوی روش شناسی میسور است.
علاوه بر آنچه بیان شد، ملاصدرا در خصوص اندیشه فلسفی خود ادعای برتر را بمیان آورده و حکمت متعالیه را در عنوان مهمترین اثر فلسفی خویش اخذ کرده است. اگر چه ادعای حکمت متعالیه چندین قرن پیش از ملاصدرا طرح شده است و بعنوان مثال، ابن سینا، نیز چنین ادعایی دارد. اما حکمت متعالیه عنوانی است که در کاربرد رایج آن بر فلسفه ملاصدرا و پیروان وی اطلاق می شود.

انسان برای پاکی و اعتدال مزاجی که دارد از طرف خداوند شایسته صورت کمالی نفس ناطقه شناخته شده است. این نفس که قوه ای روحانی است آدمی را قادر می سازد تا درک کلی و جزیی داشته، در معانی و شور تصرف نماید.
نفس ناطقه دارای دو قوه است که با یکی به ادراک امور کلی و با دیگری به انجام اعمال فکری می پردازد. قوه ای که نفس ناطقه با آن به درک کلیات می پردازد عقل نظری نامیده می شود. نحوه حصول علم کلی طبق نظریه متعارف مشایی از رهگذر اتصال به عقل فعال است که تمام صورتهای کلی ادراکی را دارد. بدین ترتیب نفس برای درک کلیات روی به سوی عالم مافوق خود یعنی عالم عقول مفارقه دارد و هر چه بیشتر به علوم کلی دست خواهد یافت. قوه ای که نفس ناطقه با آن به انجام اعمال فکری می پردازد عقل عملی نامیده می شود. نحوه انجام اعمال فکری از طریق کسب رای جزیی درباره امور عملی است.

مساله اثبات بساطت تام و وحدت حقیقی واجب از یکسو و ارایه تبیینی درباره ممکنات که با این وحدت سازگار باشد از مهمترین چالشهایی است که فلسفه اسلامی با آن مواجه است. عارفان با انحصار حقیقت وجود در ذات واجب با موفقیت از این معضل عبور کرده اند ولی پذیرش وجود مستقل و اصیل برای ممکنات از سوی حکما که بر اساس اصل علیت صورت گرفته با بساطت تام واجب ناسازگار است. تلاشهای حکمای مسلمان برای حل این معضل تا زمان صدرالمتالهین ناکام بوده است. وی با طرح اصل فلسفی «بسیط الحقیقه کل الاشیا» این گره را گشود و با تبیینی نو از اصل علیت، وحدت شخصی وجود را اثبات نمود و راه دستیابی به وحدت شخصی وجود را بر روی فلسفه گشود. این مقاله به تبیین این گام سرنوشت ساز ملاصدرا پرداخته است.

فارابی و ملاصدرا سیاست را بجهت اینکه شاخه ای از حکمت عملی بشمار می آورند، در آثار خود مورد بحث قرار داده اند. آنچه از نظر آنان اهمیت ویژه دارد شرایط و اوصافی است که رییس جامعه دینی باید داشته باشد تا بتواند زمام امور را در دست گرفته و مردم را در جهت تحقق یک جامعه آرمانی مطابق آیین وحیانی هدایت و رهبری کند. بنابراین، سیاست بر خلاف حاکمیت رایج در جهان، با محوریت معنویت و هدایت شکل می گیرد. شرایط شش گانه رییس اول، متمایز از اوصاف و خصایص دوازده گانه اوست زیرا اولی اکتسابی و دیگری طبعی و فطری است. صدرالمتالهین عقیده فارابی را با اندکی اختلاف می پذیرد و شرط حکمت را که فارابی با شیوه مشایی طرح می کند، صبغه اشراقی می بخشد.
جامع شرایط و اوصاف ریاست نخست جامعه دینی جز در پیامبر (ص) مصداق نمی یابد. پس از وی این شایستگی را مسایل پیامبر (ص) یعنی امام معصوم (ع) دارا می باشد. در زمان فقدان این دو دسته، مجتهد و فقیه جامع الشرایط عهده دار ریاست می گردد. دیدگاه هر دو حکیم در این سه مرحله یکسان است. اما فارابی پس از آن شورای دو نفره و سپس شورای شش نفره که هر کدام علاوه بر اوصاف، حایز یکی از شرایط شش گانه، بخصوص شرط حکمت باشند، می داند. این اوصاف و شرایط حداکثری بوده و منصب ریاست و رهبری انتصابی است.

یکی از مسایل مهم و اساسی که از زمانهای کهن مورد توجه همه یا اکثریت افراد بشر بوده، مساله رابطه و انتساب افعال اختیاری انسان با خداوند متعال می باشد.
در این رابطه، اعتقاد به توحید افعالی بیانگر این موضع و عقیده است که جهان هستی تنها یک فاعل حقیقی دارد و افاضه وجود و تاثیر استقلالی منحصر در ذات مقدس حق تعالی است.
در این زمینه اقوال دیگری نیز به چشم می خورد. از یک سوی گروهی از متکلمین (اشاعره) با اذعان به توحید افعالی، بکلی از علل متوسطه سلب تاثیر نموده، و با انکار علیت، خدای متعال را فاعل بیواسطه برای هر پدیده ای قلمداد کرده اند. از سوی دیگر، گروه دیگری از متکلمین (معتزله) نوعی استقلال در تاثیر (در حد تفویض) بخصوص در مورد فاعلهای اختیاری قائل شده و استناد افعال اختیاری انسان را به خدای متعال، صحیص ندانسته اند و منکر توحید افعالی گردیده اند.
در این میان فلاسفه، استناد با واسطه همه پدیده ها، حتی افعال اختیاری انسان را به صورت فاعلیت طولی صحیح می دانسته اند. تا اینکه صدرالتالهین با ایضاح و تحلیل نهایی خویش از علیت، به صورت تجلی و ظهور و نیز تبیین فاعلیت ایجادی و با مدد از قاعده بسیط الحقیقه در ارایه نحوه معیت خدای متعال با مظاهر و شئونات خویش، تصریح می نماید که علل متوسطه تجلی و ظهور حق متعالند، از اینرو افاضه وجود بمعنای دقیق کلمه مختص به خداوند میباشد و سایر علل با اختلاف مراتبی که دارند بمنزله مجاری فیض وجودند. این تحلیل همان مفاد عبادت معروف «لا موثر فی الوجود الا اله» است که به معنای آن است که تاثیر استقلالی و افاضه وجود مخصوص به خداوند متعال است.

مساله بدا از جمله مسایلی است که به جهت توجه خاص قرآن کریم نسبت به این مساله و همچنین به جهت اهمیت و ارزشی که ائمه معصومین (ع) برای آن قایل بوده اند، در مکتب عقلی شیعه به خوبی مورد تبیین و تشریح قرار گرفته است. در این مقاله سعی شده که مساله بدا در روایات شیعی و آیات قرآن کریم مورد تحلیل قرار گرفته و به مسایلی همچون نسخ، محدوده بدا علت انکار بدا و رابطه آن با مساله قدر و تبیین آن در حکمت متعالیه پرداخته شود.

در نظامی که فلوطین از عالم ارایه می کند سه اقنوم دیده می شود که به نحو طولی بر هم مترتب هستند. آن سه اقنوم عبارتند از:1. واحد 2. عقل 3. نفسدرباره پیدایش عالم دیدگاه های مختلفی وجود داشته، همچون نظریه خلقت که از ظاهر کتب مقدس بر می آید، و نظریه ظهور و تجلی که دیدگاه عرفاست، و نظریه فیض که بسیاری از حکما به آن باور دارند.
فلوطین درباره پیدایش عالم به فیض اعتقاد دارد. مفهوم فیض یا صدور ماخوذ از کلمه لاتین «emanation» به معنای فوران از جایی است. طبق دیدگاه فلوطین، احد خالق عالم نیست که باراده خلق کند، عالم، سرریز جوشش الهی است. احد باین دلیل نمی تواند عالم را با فعل آزاد و باراده خویش بیافریند، که آفرینش، نوعی فعالیت است و نسبت دادن فعل به خداوند که موجب برهم زدن تغییر ناپذیری اوست خطاست. لذا فلوطین به استعاره «صدور» متوسل شد. وی معتقد است که خدا با صادر شدن کاهش نمی یابد. فلوطین می کوشد تا راه میانه ای بین آفرینش توحیدی از یکسو، و نظریه وحدت وجودی از سوی دیگر، در پیش گیرد.